عنوان اصلی این یادداشت، ذهن خواننده را ناخودآگاه درگیر چند سؤال خواهد کرد: شهرهای آینده دقیقا بر اساس چه ویژگی‌هایی به خلاقیت و نوآوری به‌مثابه منابع حیات‌بخش خود نیاز دارند؟ و اصلا چرا خلاقیت و نوآوری؟ چه چیزهایی در شهرهای آینده ارزش محسوب خواهند شد که به‌واسطه ارتقای کیفی و کمی آنها، ارزش‌های افزوده ایجادشده، حیاتمندی شهرهای فردا را تضمین کنند؟
بررسی موضوع را ابتدا از شهرهای آینده شروع می‌کنیم؛ شهرهای بزرگ و کوچک در سراسر جهان، همین اکنون که سرگرم خواندن این متن هستید، در گرداب پرتلاطم یک چالش عظیم گرفتارند: چالش تغییر و دگردیسی! اندازه این تغییر با رخدادهای ناشی از انقلاب صنعتی در شهرها نه‌تنها قابل مقایسه است، بلکه باید گفت به‌مراتب وسیع‌تر و سریع‌تر قلمرو‌های خود را در روزها و ماه‌های آینده بسط خواهد داد. این‌گونه، سخن از احتمالات چندسال آینده نیست و ظرف دریافتن نبض شرایط و تغییرات، در مقیاس روز و هفته و ماه تقلیل یافته است!
شهرها در حال واردشدن به یک شبکه جهانی رقابتند. این شبکه جهانی در حوزه‌های تولید و بازتولید سرمایه و فرهنگ به رهبری مؤسسات و نهادهای فراملیتی، بر پایه قوی و فراگیری به‌نام فناوری اطلاعات و ارتباطات و دیجیتالیزه‌شدن امور استوار است. در این دگرگونی غیرقابل‌تصور در مقیاس جهانی، همه شهرها ناگزیر از ارزیابی و بازنگری جایگاه و موقعیت خود در این شبکه جهانی هستند. به‌این‌ترتیب می‌توان پذیرفت اداره و توسعه شهرهای امروز که شتابان به‌سوی آینده‌ای نامشخص در حال حرکتند، حتی با منابع و مبانی و چارچوب‌های نظری مربوط به نیم‌قرن گذشته، کارآمد و مؤثر نخواهد بود.
منابع رشد جدید و رویکردهای متفاوت با چارچوب‌های نظری و اقدامات قبل، به‌سرعت نیازمند کشف، شناخت و به‌کارگیری هستند. اقتصاد امروزه چنان باورنکردنی به حوزه‌های جدیدی نفوذ می‌کند که تعریف زیرساخت‌های شهرهای آینده را دچار تحول کرده است. مهم‌ترین این زیرساخت‌ها، سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی با عنوان زیرساخت نرم است. اگرچه اهمیت چنین سرمایه‌ای از دهه‌های ٧٠ و ٨٠ میلادی تاکنون در اصول توسعه پایدار مورد شناسایی واقع شد، اما به نظر می‌رسد آن‌گونه جدی و مصمم که اقتضای شهرهای خلاق آینده حکم می‌کند، هنوز ساخته و پرداخته نشده است. اگر پارادایم شهرهای دیروز، شهرهای مهندسی‌شده‌ای بوده است که روی زیرساخت‌های سخت نظیر جاده‌ها، تأسیسات شهری، معماری بناها و توده و فضا و در یک کلام کالبد ساخته شدند و رشد پیدا کردند، شهرهای فردا، علاوه بر این زیرساخت‌ها در جست‌وجوی همان زیرساخت‌های نرم (لایه‌های اجتماعی – فرهنگی) هستند. در عرصه رقابت‌های جهانی، شهرهایی پایدار خواهند ماند که بتوانند روی خطوط جهانی حرکت کرده و به موازات، پیوندهای ارتباطی قوی در داخل مرزهای خود با ارزش‌های محلی و بومی ایجاد کنند. در چنین اوضاع و احوال پیچیده‌ای، نیازمند دو قابلیت منحصربه‌فرد ذهنی و انسانی هستیم؛ خلاقیت و نوآوری!
اینجاست که خلاقیت به‌مثابه منبع اقتصادی وارد سازوکار توسعه می‌شود. در یک کلام می‌توان گفت: خلاقیت به‌مثابه پول جدید.
چنین منبعی بسیار نیرومند‌تر از سرمایه‌های کلاسیک عمل می‌کند. برخلاف منابع اقتصادی شناخته‌شده که هنگام تمرکز و سرمایه‌گذاری، از حل آسیب‌ها و مشکلات حاصل از رشد ناتوانند، خلاقیت قادر است هم‌زمان تبعات رشد خود را ارزیابی و پایش کند. ازاین‌رو مؤلفه‌ای است که به میزان بسیار زیادی، وابسته به زمان و شرایط موجود است. طبیعی است که یک ایده یا یک محصول که در یک جامعه نتیجه یک خلاقیت یا نوآوری محسوب می‌شود، در همان زمان در جامعه دیگر مورد نیاز نباشد یا راه‌های تحقق‌پذیری آن و بالطبع، توجیه بهره‌برداری از آن، از هیچ روند مشابهی پیروی نکند و به‌این‌ترتیب اصلا خلاقیت تلقی نشود.
به‌این‌ترتیب می‌توان ثابت کرد که «خلاقیت» و «نوآوری» به‌گونه‌ای ماهوی از قابلیت‌های فرهنگی و کشف استعدادهای موجود در جامعه، نشئت می‌گیرند. فراگرد خلاقیت و نوآوری، فراگردی است توأم با تفکر؛ توانایی‌ای است برای مشاهده یک مسئله به روش‌های جدیدتر و حتی بیان دوباره آن با طیفی کاملا وسیع‌تر راه‌حل‌های احتمالی. باید در نظر داشت دستیابی به این درجه کیفی تصمیم‌گیری و روش‌های حل مسائل با وجود حجم انبوهی از داده‌ها، اطلاعات و دانش قابل گردآوری در حوزه‌های بسیار متعدد دانشی، آن را نیازمند مجهزشدن به فناوری‌های روز جهان در امر مدیریت اطلاعات، ارتباطات و دانش کرده است.
ناگزیریم بپذیریم که امروزه در حوزه معماری و شهرسازی، چه در سطح مطالعات و پژوهش، چه در سطح مدیریت و حکمروایی شهری، روابطی بسیار مستقیم و بدیهی بین شناخت «تفکر طراحی»، «مدیریت دانش و نوآوری» و «فناوری‌های نوین» وجود دارد. همین درک از الزامات شهرهای آینده، شروع خوبی برای آسیب‌شناسی شهرهای امروز و رفع کاستی‌های آن برای حرکت به‌سوی شهرهایی است که به معنای کامل خلاق و دانش‌محورند. مهم‌ترین جزء این شهرها نیز شهروندانی خلاق، هوشمند و حافظان شهرهای پایا هستند.
پینوشت: بازنشر از روزنامه شرق شماره ۲۹۲۱ - ۱۳۹۶ پنج شنبه ۵ مرداد
